Karaçay-Malkar Destanları

Karaçay-Malkar Destanları
Canan SELVİ KANOĞLU

       Epik bir karakter taşıyan destanlar kahramanları ve onların kahramanlıklarını konu olarak alırlar. Savaşlar, göçler, halklar, etnik gruplar, bu hatıraların unutulmadan gelecek nesillere aktarılması için bunlar destanlaştırılır.

      Halk edebiyatının diğer türlerinde olduğu gibi destanlarda da gerçek hayattan kesitler yer alır. Kaynağı büyük ölçüde mitoloji olan destanlarda fantastik ögeler, tasvirler yer alsa da yakın dönemlerde oluşmuş destanlarda daha gerçekçi bir tavır ve karakter ön plana çıkmıştır. 

       Geçmişle geleceği birbirine bağlayan destanlar milletlerin geçmişten güç almalarını ve geleceğe umutla bakmalarını sağlarlar.

     Karaçay-Malkar halkı destanlara “cır”, destan şiirlerine de “cırçı” adını verir. Kafkaslara özgü destan söyleme geleneğinin en canlı biçimin yaşatıldığı KaraçayMalkar’da destanlar makamla ve destanı söyleyen halk şairine eşlik eden bir koro ile birlikte söylenir. Halk şairi destanı söylerken, koroyu oluşturanlar yalnızca sesleriyle destana vokal yaparlar. Buna “ejüv” denir. Bazen destan şairi elindeki sopayı yere vurarak çıkardığı ritim eşliğinde bazen de “kıl kobuz” adı verilen bir tür kemençe veya “sıbızgı” adı verilen kaval eşliğinde destan söyler.

      Bu destanlar Kafkasya halklarının ayrılmaz bir parçası olan Karaçay-Malkar halklarının da savaşlar, mücadeleler, acılar, kederlerle geçen yüzlerce yıllık hayat hikâyesidir. Karaçay-Malkar destanlarının yalnızca Karaçay-Malkar toplumunun sosyal tarihini değil, komşu yaşadıkları Kabardey ve Besleney Çerkezlerinin, Abazaların, Gürcülerin, Osetlerin de toplumsal yapılarını, kültürlerini, sosyal hayatlarını ve dünya görüşlerini yansıttıkları görülmektedir.


Tarihî Kahramanlık Destanları:

Biynöger
Biynöger destanı Karaçay-Malkar halk edebiyatının en eski örnekleri arasında yer alır. Destanda, Av Tanrısı Apsatı’nın kızının bedduasına uğrayarak yalçın bir kayanın başında kalan avcı Biynöger’in ölümü anlatılmaktadır.

Karça
Karaçay-Malkar destanları içinde en önemli yeri tutanlardan biri, Karaçay-Malkar halkının atası sayılan Karça’nın destanıdır. Halk arasında hikâye ve rivayet biçiminde anlatılan bu destanın manzum şekli de vardır. Halktan derlenen hikâye, rivayet ve destanlar Karaçay halkının efsanevi ceddini Karça adında bir beye dayandırır. Toplanan bütün rivayetlerde Karça, Karaçay halkını toparlayan ve onları bugünkü yurtlarına yerleştiren bir bey olarak karşımıza çıkar.

Cantuvgan
Halk arasında yaygın olan inanca göre, Karaçay halkının atası sayılan Karça adlı beyin Camtuvgan adında bir oğlu vardır. Cantuvgan bütün zamanını dağlarda avcılık yaparak geçirirmiş. İnanışa göre Cantuvgan aşırı derecede avlandığı için Av Tanrısı Apsatı’nın lanetine uğrar ve av sırasında Adılsuv vadisindeki dağlarda ölür. Karaçaylar Karça’nın tek oğlu Cantuvga’nın ölümüyle onun soyunun kuruduğuna, beyliğin ise kızıyla evlenen Kırımşahval’a geçtiğine inanırlar

Kanşavbiy ile Goşayah Biyçe
Karaçay beyi Kanşavbiy ile onun güzelliği dillere destan karısı Goşah Biyce’nin hazin ikâyesi anlatılır.

Çüyeldi
Çüyeldi veya Çüyerdin adını taşıyan Karaçay-Malkar destan kahramanın orta çağda yaşadığı sanılmaktadır. Destan nazım (cır) hâlinde olduğu gibi, nesir (tavruh) şeklinde de halk arasında yaşamaktadır.

Bekmırza ile Kaysın
Bu destanda Karaçay-Malkar beylerinin Aydabol soyuna mensup Cabo Biy’in iki oğlu, Bekmırza ile Kaysın’ın ölümleri konu edilmektedir.

Sarıbiy ile Karabiy
Bu destanda Aydabol beyin iki oğlu Sarıbiy ile Karabiy’in kahramanlığı dile getirilirken, Karaçay-Malkarlar ile onların Kafkas dağlarının ardında yaşayan komşuları Svanlar arasındaki bir mücadele de konu edilmektedir.

Misirbiy
Bu destan hayatları yağmacılık ve savaşla geçen Kafkas asilzadelerinin hayatlarından bir kesit sunmaktadır. Destanın başkarakterleri olan Karacav Oğlu Misirbiy ile Kubadiy Oğlu Bekmurza Osetlerin Digor kabilesine mensup iki asilzadedirler.

Batok Bey
Kabardey prenslerinden Batok Beyin destanı da mitolojik unsurlar taşımaktadır. Bu destanda, eski Karaçay-Malkar inançlarında önemli tabiat tanrılarından biri olan Aştator’un lanetine uğrayan Batok Bey konu edilir.

Tatarkan
“Tatarkan” adlı tarihî destanda Karaçay’ın Bagatır soyuna mensup Batıda Oğlu Tatarkan’ın kahramanlığı anlatılır.

Candar
“Candar” adlı destanda Karaçaylı bir çoban olan Cılkıçı Oğlu Candar’ın Abaza eşkıyalarına karşı gösterdiği yiğitlik anlatılır. Destanda sözü edilen olay 19. yüzyıl başlarında meydana gelmiştir.

Zavurbek
“Zavurbek” adlı destanda, Abaza eşkıyalarının saldırısına uğrayan Zavurbek adında bir Karaçaylının trajik hikâyesi dile getirilir.

Kara Mussa
“Kara Musa” destanı, Karaçay’ın Keçeruk soyundan Kara Musa adlı bir gencin Kabardey prenslerine ve Ruslara karşı verdiği kahramanca mücadeleyi anlatır. Ruslara karşı Karaçayların bağımsızlığını ve millî gururunu ölümü pahasına savunan Kara Musa günümüzde bile Karaçay-Malkar halkının milli kahramanları arasında sayılmakta ve hikâyesi dillerden düşmemektedir.

Kobanlanı Koy Bölek
Bu destan 19. yüzyılda, Karaçaylar ile onların Kafkas dağlarının ardında yaşayan komşuları Megreller arasında geçen bir savaşı konu alır.

Ekinçi Emina
“Orusbiyeler” diye de anılan ikinci veba salgınını anlatan bir destandır. Bu salgında çok sayıda Karaçay soyuna mensup kişi hayatından olur.

Barak
19. yüzyıl sonlarında yaşanmış olaylardan biri de Karaçay destanlarına konu olarak Karaçay-Malkar halk edebiyatındaki yerini alırken, halk şairlerinin güçlü hafızalarının yardımıyla unutulmadan günümüze kadar anlatılan Barak’ın hikâyesidir.

Makalenin Tamamı : http://www.tdk.gov.tr/images/css/TAE/2008_25/200825kanoglu.pdf